İtici Uyarıcılarla Davranış Kontrolü
Daha önce edimsel koşullanma sürecinde davranışın kontrolü için pekiştirmenin etkisinden bahsetmiştik. Şimdi de davranışın ceza ve türevleri ile kontrol edilmesini açıklayalım. Edimsel koşullanma sürecinde, davranışın sonucuna bağlı olarak itici uyarıcıların ortamdan çıkarılmasına ve buna bağlı olarak davranışın yapılma sıklığının artırılmasına olumsuz pekiştirme denir. Eğer davranışın sonucunda istenilen uyarıcı ortamdan alınırsa ya da istenilmeyen uyarıcı ortama sokulursa buna da ceza denir. İtici uyarıcılara davranışın nasıl kontrol edildiği aşağıda açıklanmıştır.
Edimsel koşullanmanın daha önceki konuları için tıklayınız.
Not: Bazen cezayla olumsuz pekiştirme karıştırılmaktadır. Burada dikkat edilmesi gereken nokta şudur; pekiştirme istenilen bir davranışın yapılma sıklığını artırırken, ceza istenilmeyen bir davranışın yapılmasını engellemektir. Pekiştirmede uyarıcının ortama alınmasıyla (olumlu pekiştirme) ya da uyarıcının ortamdan çıkarılmasıyla (olumsuz pekiştirme) davranışın yapılma sıklığını artırır.
| Pekiştireç türü | Ortama alındığında | Ortamdan çıkarıldığında |
| Olumlu Pekiştireç | Olumlu Pekiştirme | Ceza |
| Olumsuz Pekiştireç | Ceza | Olumsuz Pekiştirme |
Kaçma Ve Kaçınma Öğrenmeleri
Kaçma ve kaçınma koşullanması cezadan farklı olarak, olumsuz pekiştirmenin alt basamakları olarak görülür. Kaçma ve kaçınma koşullanmasında itici uyarıcıların ortamdan uzaklaştırılarak davranışın yapılma olasılığının artmasıdır. Kaçma koşullanmasında, organizma itici uyarıcıya maruz kaldıktan sonra gösterdiği davranışla o uyarıcının sona ermesini sağlar. Organizma itici uyarıcıdan kurtulsa da başlangıçta ona maruz kalmaktan kurtulamaz. Kaçınma koşullanmasında ise organizma, itici uyarıcıya maruz kalmadan ondan kurtulmayı başarır. Örneklerle daha da somutlaştıralım bu kavramları.
Örnek: Yolda giderken çantasını çalmak isteyenlere karşı bağıran bir kadın, bu davranışıyla kapkaççıların endişelenip ortamdan hızlıca kaçtıklarını görür. Ve ne zaman böyle bir şey yaşasa bağırma davranışını tekrar eder. (Kaçma)
Örnek: Bir kadın karşıdan gelen kişilerin davranışlarından endişelenerek yolunu değiştirir. Bu sayede herhangi olumsuz bir durum yaşamaktan kurtulur.(Kaçınma)
Öğrenilmiş Çaresizlik
Kaçma ve kaçınma deneylerini yapan Solomon’un öğrenci Martin Seligman, ‘organizmanın kaçma ve kaçınma koşullanmasından kurtulamazsa ne olur?’ sorusuna yanıt bulmak için köpekler üzerinde deneyler yapar. Yaptığı çalışmalar sonucunda organizmanın bazı itici uyarıcılardan kurtulamamasının sonucunda yaşadığı olumsuzluk yüzünden, başka benzer durumlar yaşasa da bu durumdan kurtulmak için herhangi bir şey yapmamaya devam ederler. İnsanların ne yapsam boş, hiçbir şey gelmez elimden gibi sözleri öğrenilmiş çaresizliğe örnek teşkil eden davranışlardır.
Örnek: Yeni başladığı lisede arkadaşlarıyla düzgün iletişim kuramayan bir öğrenci başka bir okula nakil gittiğinde buradakilerle de düzgün iletişim kuramayacağını düşünüp yalnız olmayı tercih etmesi.
Kendini Gerçekleştiren Kehanet
İnsanların doğru ya da yanlış diye nitelendirdikleri durumların ileride yaşanabileceğine dair görüşleri sonucunda oluşmasına kendini gerçekleştiren kehanet denir. Aslında burada oluşan durum bireyin beklentisine bağlı olarak davranışlarını da o yönde göstermesidir.
Örnek: Bir ailenin üniversite sınavına hazırlanan iki çocuğundan birisine fazla güvenmesi ve diğerinin de pek başarılı olamayacağını düşünmesi durumunda, davranışlarının da bu düşüncesine paralel olarak şekillenir. Sonuç olarak aile tarafından daha fazla desteklenen çocuğun başarısı diğerinden daha da iyi olacaktır.
Ceza
Ceza daha öncede belirtildiği gibi, organizmanın istenmeyen davranışını ortadan kaldırmak ya da en aza indirmek için istenilen uyarıcının ortamdan çıkarılması ya da istenilmeyen uyarıcının ortama sokulmasıdır. Cezalar pozitif ve negatif olmak üzere ikiye ayrılır.
Pozitif Ceza(I. tür ceza)
İstenilmeyen bir davranışın yapılmasını engellemek için ya da ortadan kaldırmak için organizmayı itici uyarıcılara maruz bırakma işlemidir. Ortama istenilmeyen bir uyarıcının eklenmesi (+) matematiksel olarak düşünüldüğü için pozitif ceza denmiştir.
Örnek: Ödev yapmayan öğrencilere kızan bir öğretmen, futbolda faul yapan öğrenciye hakemin sarı kart göstermesi, tabağı kıran çocuğunu azarlayan anne vb. durumlar I. tür ceza örnekleridir.
Negatif Ceza(II. tür ceza)
Negatif cezada da istenilmeyen tepkinin ortadan kaldırılması için organizmanın istediği bir uyarıcının ortamdan çıkarılması ile olur. İstenilen uyarıcının ortamdan çıkarılması (-) negatif ceza olarak adlandırılır.
Örnek: Ders çalışmayan çocuğun telefonun elinden alınması, kardeşini döven bir çocuğa TV izletilmemesi, ödevlerini yapmayan öğrencilere hafta sonu gidilecek müze gezisinden mahrum bırakılması gibi durumlar II. tür cezadır.
Pekiştirme Olarak Ceza
Bazı durumlarda ceza istenilen davranışı azaltmaktan çok artırabilir. Özellikle çocuklarda dikkat çekme çok güçlü bir pekiştirme kaynağıdır.
Örnek: Evde ihmal edilen bir çocuğun prizle oynadığını gören anne-babası çocuğu azarlar. Bu durumda çocuk ailesinin dikkatini çekmek için istenilmeyen davranışları daha çok yapar.
Cezanın Uygulamasıyla İlgili İlkeler
- Eğitimde mümkün olduğunca kullanılmamalıdır.
- İstenmeyen davranış görülmeden ceza verilmemeli
- Eğer birey ceza alacaksa, neden ceza aldığını bilmelidir.
- Öğrencilere ders, ödev, kitap okuma gibi istenilen durumlar ceza olarak verilmemeli.
- Bireyi cezalandırmak yerine, alternatif durumlar düşünülmelidir.
- Ceza kesin olarak verilecekse yapılan yanlış davranışın sonucuna göre verilmeli, fazlası verilmemeli.
Cezanın Yol Açtığı Olumsuz Durumlar
- İstenilmeyen durumlar cezayla sadece baskı altına alınır ve birey bu istenilmeyen davranışı başka yerde de yapmaya devam eder.
- Cezayı veren kişi ortamdan uzaklaşınca olumsuz davranışlar gene ortaya çıkar.
- Bireye doğru davranışın ne olduğunu öğretmez
- Ceza, yanlış yapılan davranışın bedeli olarak düşünülür ve sorumluluk bilinci vermez.
- Ceza alan kişi, sadece cezayı verene değil onunla bağlantılı diğer durumlara karşı da olumsuz duygular besler. (Öğretmenle beraber okul, ders, ödevler istenilmeyen bir durum olur)
- Ceza, bireyin kaygısını artırır ve öğrenmeyi olumsuz etkiler
- Cezadan korkan kişi, cezayı almamak için yalan söyler, okula gitmez, derse katılmaz …
Davranış Kontrol Teknikleri
Edimsel koşullanma sürecinde istenilmeyen davranışları ortadan kaldırmak için cezanın dışında kullanılan bazı alternatif yollar vardır. Bu kavramların bazıları tepkisel koşullanma sürecinde de görülür. Aralarındaki tek fark koşullanmanın tepkisel değil de edimsel olmasıdır.
Sönme
Edimsel koşullanma sürecindeki bir çok araştırma, olumlu pekiştirecin çekildiğinde davranışın belli bir süre sonra söndüğünü göstermiştir.
Örnek: yaz tatilinde Almanya’daki teyzesinin evine giden Alişan, evde alıştığı gibi yatağının teyzesi tarafından toplanmasını beklemiş ancak bu beklentisi karşılanmayınca Alişan, yatağını kendisi toplamaya başlamıştır.
Ayrımlı Pekiştirme
Ayrımlı pekiştirme istenmeyen davranışın görmezden gelinmesi ve istenilen davranışın hemen pekiştirilmesidir.
Örnek: Sabahları yataklarını düzeltmeyen bir çocuk, bir sabah yatağını düzeltilince annesi onu hemen övmüştür.
Ara Verme (Time Out)
Edimsel koşullanma sürecindeki ara verme uygulaması, cezaya alternatif etkili yöntemlerden birisidir. Burada istenmeyen bir davranışı sergileyen çocuğun, istediği bir uyarıcıdan bir müddet uzak tutulmasıdır. Ancak ara vermede dikkat edilecek nokta, çocuğun mahrum kalacağı uyarıcı onun istediği bir şey olmalıdır. Örneğin, sınıfta bulunmaktan hoşlanmayan bir çocuğa ceza olarak koridorda kalma verilirse, bu pek istenilen sonucu vermeyecektir.
Örnek: Salonda otururken bir çocuğun yaramazlık yapması sonucu annesi onu odasına yollamış ve salondaki TV’den beş dakika uzak kalacağını söylemiştir.
Bıktırma
İstenmeyen davranışı yapan kişi, bu davranışını yoruluncaya kadar yapma durumunda bırakılır.
Örnek: Sigara içen birisine üst üste bıkana kadar sigara içirtilir. Bu sayede sigaraya karşı olumsuz tutum geliştirir.
Ortamı Değiştirme
Bazı davranışlar bu davranışı etkileyen ortamın değiştirilmesi ile kontrol altına alınabilir. İstenmeyen davranışı yapan çocuk ortamdan çekilirse davranışın yapılma olasılığı azalır.
Örnek: öğrencilerin kopya çekmemesi için sınav zamanı öğrencileri aralıklı oturtma.
Bir yanıt yazın